«Συγγνώμη, αλλά τώρα είναι η δική σας σειρά…»

Και μερικά αποσπάσματα από μια συζήτηση με την Κίττυ Αρσένη για το τελευταίο τεύχος του POSITIVE:

        

Η Κίττυ Αρσένη γεννήθηκε στο Αργοστόλι και σπούδασε στη Δραματική Σχολή του Καρόλου Κουν. Επί περισσότερα από 40 χρόνια παίζει και σκηνοθετεί, έχοντας στο ενεργητικό της αμέτρητες παραγωγές σε θεατρικά έργα, ενώ συμμετείχε και σε πολλές γνωστές παραγωγές στον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Το καλοκαίρι του 1967 συνελήφθη, βασανίστηκε και καταδικάστηκε από τη χούντα ως μέλος του Πατριωτικού Μετώπου σε πολυετή φυλάκιση. Το 1968 έφυγε παράνομα από την Ελλάδα και κατέθεσε ως μάρτυρας στο Συμβούλιο της Ευρώπης στο Στρασβούργο. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1972 και συμμετείχε ενεργά στο συνδικαλιστικό κίνημα που γεννήθηκε στις αρχές της Μεταπολίτευσης ως Γενική Γραμματέας του ΣΕΗ, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της Ελληνικής Αριστεράς και μέλος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Εθνικού Θεάτρου. Ανάμεσα στα άλλα έγραψε και το ιστορικό πια βιβλίο «Μπουμπουλίνας 18», μια αυτοβιογραφική διήγηση της περιπέτειάς της στα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας.

  

Είναι γεγονός πως η ιστορία του Αντιδικτατορικού αγώνα είναι ελάχιστα γνωστή σε σχέση με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Όμως «δε θα είχε υπάρξει το Πολυτεχνείο αν καταρχάς δεν είχε προηγηθεί η Νομική Σχολή. Και ούτε η Νομική Σχολή θα είχε γίνει, αν στην Ελλάδα δεν υπήρχε αυτή η υπόγεια περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Και αν από την άλλη μεριά δεν υπήρχε η αγριότητα των διωκτικών αρχών». Η ιστορία του Στρασβούργου και η μάχη που δόθηκε τότε μέσα και έξω από την Ελλάδα για να καταδικαστεί η χούντα ήταν μία πολύ μεγάλη μάχη, η οποία δεν έχει πάρει τη θέση της στην ιστορία του αντιδικτατορικού αγώνα. Γιατί όμως; «Εκεί δημιουργούνται κάποιες σκέψεις, τι συνέβη και παραμερίστηκε αυτό το γεγονός και επικράτησαν μόνο άλλα πράγματα; Τι έγινε όμως με την ιστορία του Στρασβούργου, τι έγινε στην Ελλάδα μέχρι το Πολυτεχνείο, τι έγινε με την τιμωρία των βασανιστών; Το μεν Στρασβούργο ήταν μία υπόθεση της Ευρώπης, και η Αριστερά ήταν τότε πολύ διστακτική απέναντι στα γεγονότα και αντιμετώπιζε τους θεσμούς της Ευρώπης με επιφυλακτικότητα. Και φυσικά δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε πως στον αγώνα υπήρχε κι η Δεξιά… Αν στον αγώνα συμμετείχε μόνο η Αριστερά, θα το είχε κάνει παντιέρα. Όμως το Στρασβούργο ήταν πολύχρωμο. Είχε και δεξιούς, είχε και κεντρώους. Φυσικά, οι πρώτοι και οι περισσότεροι που συλληφθήκανε ήταν από την Αριστερά, υπήρχαν όμως υποστηρικτές από όλους τους χώρους. Μπορεί να μην μεταμορφώθηκε σε ένα δυναμικό κίνημα, αλλά υπήρχε κάτι που έβραζε. Και ήταν τόσο πολύ αυθόρμητο γιατί όλους τους έπνιγαν τόσο πολύ τα πράγματα…».

 

Τα γεγονότα που προηγήθηκαν της 17^ης Νοέμβρη του 1973 δεν είναι η μόνη περίοδος της ιστορίας μας που αρνούμαστε να κοιτάξουμε στα μάτια. Τα όσα εκτυλίχθηκαν την περίοδο 1967-1973 «πρέπει να βγουν προς τα έξω, όχι για να τα αναμασήσουμε, ούτε για να μείνουμε σε αυτές τις ιστορίες, αλλά να μάθουμε να κοιτάζουμε την ιστορία μας, και την τωρινή μας ιστορία με πιο ανοιχτά μάτια. Δεν την ξέρουμε την ιστορία μας. Την έχουμε μάθει στραβά, την έχουμε μάθει εθνικιστικά. Άντε να διαψεύσεις σήμερα ότι δεν υπήρχε κρυφό σχολειό! Ε, δεν υπήρχε κρυφό σχολειό. Άντε να πεις ότι δεν έγινε ο χορός του Ζαλόγγου, κι αν έγινε, έγινε από Αλβανές. Δεν το βγάζεις με τίποτα από το μυαλό του κόσμου!» Και φυσικά δεν μπορούμε να στεκόμαστε μόνο στο Πολυτεχνείο και να αγνοούμε τα γεγονότα που οδήγησαν σ’ αυτό: «Τα ξερονήσια δεν υπήρχανε; Οι φυλακές δεν υπήρχανε; Οι εξορίες δεν υπήρχανε; Οι φωνές της Μπουμπουλίνας δεν ακουγόντουσαν; Οι φωνές στο Διόνυσο δεν ακουγόντουσαν; Ο κόσμος δεν ήταν κουφός ούτε τυφλός. Μόνο η εικόνα να περνάς κάθε μέρα εκεί μπροστά από την Μπουμπουλίνας και να βλέπεις αυτή τη σειρά με της μανάδες που πηγαινοέρχονταν με τα κυπελάκια με το φαί. Φτιάξανε ένα χαλί από κάτω για να έρθει το Πολυτεχνείο. Δεν ήρθε σε μια νύχτα. Όπως λέμε και με το φίλο μου τον Τίτο Πατρίκιο, αστειευόμενοι, όλοι ήταν στο Πολυτεχνείο. Αυτό βέβαια δεν είναι αλήθεια, ούτε όμως και ψέμα. Με ποια έννοια; Ότι όλοι περνάγανε έξω από το Πολυτεχνείο, έστω και για να δουν τι συμβαίνει. Η χούντα ποτέ δεν είχε τη συναίνεση του κόσμου. Είχε μια σιωπηλή ανοχή. Γιατί υπήρχε ο φόβος. Και υπήρχαν βέβαια και μερικοί που έβαζαν το κεφάλι τους στο ντορβά και προχωρούσαν. Έπειτα, ένα άλλο γεγονός σημαντικό ήταν οι δίκες που γίνονταν στα στρατοδικεία. Οι απολογίες των ανθρώπων. Η απολογία του Καράγιωργα και του Φιλίνη, όλα αυτά δεν διδάσκονται στα σχολεία. Μόνο το Πολυτεχνείο. Που και αυτό μπερδεύεται καμία φορά με το ’21, με την κατοχή…»

 

Η προσωπική μαρτυρία της Αρσένη είναι συγκλονιστική. Η δίκη της ήταν αυτή του Πατριωτικού Μετώπου με το Μίκη το Θεοδωράκη κι ήταν η πρώτη που έλαβε χώρα. «Στη δική μας δίκη δεν ξέραμε ακόμα και τι ποινές θα βάζανε. Η θανατική ποινή βέβαια ίσχυε τότε, όμως δεν τη χρησιμοποιούσαν. Τα ισόβια, όμως, έπεφταν βροχή. Μόνο εκτελέσεις δεν έγιναν». Τη συνέλαβαν για την κατοχή μιας κασέτας του Θεοδωράκη: «Εκείνη την εποχή μοιραζόμασταν με διάφορους τρόπους τις πληροφορίες που μαθαίναμε. Είχαμε το δελτίο του Πατριωτικού Μετώπου, όλα αυτά ήταν ιδέες του Μίκη. Ένα μεσημέρι ήρθε στο σπίτι μου κάποιος που δεν τον ήξερα και μου έδωσε μια κασέτα με τραγούδια του Μίκη για να τη δώσω σε κάποιον άλλο. Αυτόν που μου έφερε την κασέτα τον πιάσανε και είχε αφήσει μέσα στο αυτοκίνητο του ένα χαρτί με τα στοιχεία μου. Έτσι ήρθαν στο σπίτι μου, πιστεύοντας ότι είμαι ο κρυφός σύνδεσμος του Κομμουνιστικού Κόμματος κι ότι την κασέτα την είχα δώσει στην Κώστα το Φιλίνη. Με ρώτησαν να τους πω πού είναι ο Φιλίνης, αλλά εγώ δεν ήξερα. Αυτή η κασέτα έφυγε τελικά για το εξωτερικό και είναι η γνωστή κασέτα που ο Μίκης τραγουδάει χτυπώντας το χέρι του στο τραπέζι, για να κρατάει το ρυθμό. Έτσι πιάστηκα». Προσαγωγή, φυλάκιση, ξύλο για μια κασέτα. Συνηθισμένα πράγματα για την εποχή…«Πώς να εξηγήσεις στα νέα παιδιά ότι εκείνη την περίοδο μπορούσαν να σε συλλάβουν γιατί είσαι σπίτι σου κι ακούς BBC ή Deutsche Welle; Πώς μπορείς να πεις ότι δεν μπορούσες να τηλεφωνήσεις; Πώς να εξηγήσεις αυτή την απαγόρευση που έμπαινε μέσα στην καθημερινότητα σου; Που πήγαινες σε ένα μπαράκι να κουβεντιάσεις και αισθανόσουν βελόνες στο σώμα σου από τα βλέμματα; Αυτό θέλανε να μας κάνουν να πιστέψουμε, ότι όλοι είναι καταδότες και δεν πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη σε κανένα. Ήταν κι αυτό καλά μελετημένο. Και βέβαια όλες οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν νόμιμα ήταν χουντικές. Κάποιοι δεν το καταλάβαιναν, έλεγαν “έτσι θα ρίξεις τη χούντα; Με τις τρακατρούκες;” Όμως η περιρρέουσα ατμόσφαιρα ήταν αυτή».

 

Τη σύλληψη ακολούθησε ο ξυλοδαρμός και τα πρώτα βασανιστήρια. Στη συνέχεια ήρθε η απομόνωση στα κρατητήρια – κολαστήρια της Ασφάλειας στην οδό Μπουμπουλίνας και τα βασανιστήρια στην ταράτσα του κτιρίου. «Όταν με πιάσανε το βράδυ, δεν με πήγαν κατευθείαν στην Ασφάλεια, με πήγαν στα νταμάρια. Μου έκαναν εικονική εκτέλεση, με χτύπησαν, μου έκαναν φάλαγγα μέσα στο αυτοκίνητο, γιατί βιαζόντουσαν να βρουν το Φιλίνη. Κατέφθασα στην Ασφάλεια ξημερώματα. Έμεινα για δύο μήνες στην απομόνωση» Η απομόνωση ήταν «μερικά υπόγεια μικρά κελιά, γεμάτα κοριούς, όπου σου ανοίγανε μια φορά την ημέρα για να πας τουαλέτα, μια άθλια τουαλέτα που πλημμύριζαν τα νερά και μπαίνανε οι βρωμιές στα κελιά. Μάλιστα ο αστυφύλακας που σε πήγαινε τουαλέτα δεν σε άφηνε να κλείσεις την πόρτα, καθόταν απ’ έξω». Αυτό ήταν το πρώτο στάδιο, των ανακρίσεων και των βασανισμών. «Κάθε βράδυ είχαμε ανακρίσεις στην ταράτσα. Κάποια στιγμή μπήκα σε αυστηρή απομόνωση γιατί δεν τους έλεγα τίποτα. Ο αρχιβασανιστής Λάμπρου είχε δώσει οδηγίες να μην βγαίνω καθόλου από το κελί μου, να μην πηγαίνω καν τουαλέτα και να μην πίνω ούτε νερό. Πώς την έβγαλα; Έξω ακριβώς από το κελί μου είχε ένα διάδρομο γεμάτο κόσμο, γιατί οι συλλήψεις τότε ήταν πολλές και δεν χωρούσαν όλοι στα κελιά. Ο διάδρομος έξω από το δικό μου κελί επιστρατεύτηκε για να με βοηθήσει. Μου έδιναν λοιπόν νερό, μου έδωσαν και ένα κυπελάκι για να κάνω την ανάγκη μου. Μια φορά με βοήθησε κι ο φρουρός μου, που ένα βράδυ μου άνοιξε την πόρτα τρέμοντας και μου ψιθύρισε να πάω γρήγορα στην τουαλέτα. Πήγα, και στο γυρισμό βρήκα δύο μήλα στο κελί μου. Τα είχε αφήσει εκεί ο φρουρός».

 

Μετά την απομόνωση μεταφέρθηκε στο τέταρτο πάτωμα, όπου έμεναν οι υπόδικοι που είχαν τελειώσει με τις ανακρίσεις και περίμεναν να σχηματιστεί η δικογραφία τους για να μπουν φυλακή. «Εκεί οι συνθήκες ήταν πολύ διαφορετικές: μπορούσες να πλυθείς, να έχεις πετσέτα, οδοντόβουρτσα, σαπούνι, να έχεις μαξιλάρι, να ξαπλώσεις σε στρώμα θαλάσσης, και το σημαντικότερο να πλυθείς». Και μετά ακολούθησαν οι φυλακές Αβέρωφ: «Εκεί είχες πια μεγαλύτερη ελευθερία. Έτρεμες όμως μήπως ακούσεις να φωνάζουν πάλι το όνομα σου και σε πάνε πάλι στην Ασφάλεια». Στη δίκη που ακολούθησε, η ποινή της Αρσένη ήταν τρία χρόνια φυλάκιση με αναστολή. Κατά τη διάρκεια της αναστολής της έφυγε παράνομα για το Στρασβούργο. Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1972, ρισκάροντας ότι δεν θα την πιάσουν γιατί είχε γίνει πια γνωστή ως μάρτυρας του Συμβουλίου της Ευρώπης: «Αμέσως μόλις επέστρεψα βρήκα ένα συμβολαιογράφο και υπέγραψα ότι αυτά που είπα στο Συμβούλιο της Ευρώπης είναι αλήθεια και αν τυχόν συλληφθώ και αυτά διαψευσθούν θα είναι παρά τη θέληση μου». Στην αρχή δούλεψε σε ένα βιβλιοπωλείο γιατί δεν μπορούσε να εργαστεί στο θέατρο. Στη μεταπολίτευση πια επέστρεψε στο επάγγελμα του ηθοποιού κι ασχολήθηκε με τον συνδικαλισμό. «Δούλεψα πολύ στο Σωματείο Ηθοποιών (σημείωση: ήταν Γενική Γραμματέας του ΣΕΗ) και με το τότε ΚΚΕ Εσωτερικού επί 24ωρου βάσεως. Στις πρώτες εκλογές είχα κατέβει ως υποψήφια με την τότε Ενωμένη Αριστερά. Το λέω τώρα και ανατριχιάζω, ότι 20 χρόνια από τη ζωή μου τα έχω δώσει στο συνδικαλισμό και αυτό με πυρωμένη την επαγγελματική μου εξέλιξη. Τώρα ακούω συνδικαλιστές και ανατριχιάζω!».

 

Τα βασανιστήρια και οι φάλαγγες γίνονταν στην ταράτσα της Μπουμπουλίνας, με μια μοτοσικλέτα να κάνει δυνατό θόρυβο για να καλύπτονται οι φωνές. Πάνω στην κουβέντα, η Αρσένη μας έδειξε φωτογραφίες από την Ταράτσα κι από ολόκληρο το κτίριο της Ασφάλειας που είχαν τραβήξει οι άνθρωποι του Συμβουλίου της Ευρώπης την περίοδο της Δικτατορίας. Φυσικά, δεν ήταν δυνατόν να μην ρωτήσουμε για τον απάνθρωπο βασανισμό του Ανδρέα Λεντάκη, ιστορικού στελέχους του αντιδικτατορικού αγώνα: «Όταν ανεβήκαμε στην ταράτσα, στο διπλανό δωμάτιο από την τουαλέτα που χρησιμοποιούσαμε, είχαν βάλει τον Ανδρέα. Μόλις τον πιάσανε, επειδή ο Λεντάκης είχε προβλήματα με την υπηκοότητά του, φοβήθηκε ότι ίσως τον εξαφανίσουν. Γενικά υπάρχει μια τακτική της παρανομίας. Όσο είσαι έξω, δεν λες το όνομα σου, μα μόλις σε πιάσουν κάνεις γνωστή τη σύλληψή σου. Μας φώναζε λοιπόν “Είμαι ο Λεντάκης. Ειδοποιήστε ότι με πιάσανε”. Την ίδια μέρα που τον έπιασαν τον ανέβασαν στην ταράτσα. Εκείνη τη φορά, εμείς ξέραμε ότι ήταν ο Ανδρέας, που ακούγαμε… Οι φωνές ακούγονταν όλη νύχτα και πολλές απ’ τις κοπέλες που ήμασταν μαζί σε ένα μικρό δωμάτιο μας έπιασε υστερία, φωνάζαμε και χτυπούσαμε τους τοίχους. Τα άκουγε αυτά κι ο Μίκης, που ήταν από την απέναντι πλευρά της ταράτσας, κι έγραψε ότι χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Ανδρέα».

 

Τα βασανιστήρια επί Δικτατορίας εξυπηρετούσαν πολλούς σκοπούς κι είχανε πολλούς αποδέκτες. Δεν ήταν μόνο για να σου αποσπάσουν πληροφορίες, αλλά και για να τρομοκρατήσουν τους άλλους: «Δεν ήταν τυχαίο που οι φωνές από την ταράτσα ακούγονταν σε όλη την Ασφάλεια. Το μήνυμα ήταν “Ακούτε τα”. Και ενώ επισήμως έλεγαν ότι αυτοί δεν πειράζουν κανένα και δεν γίνονται βασανιστήρια και τα αρνιόντουσαν όλα, μας μεταχειρίζονταν με πολύ σκληρό τρόπο και μερικές φορές με πολύ αποτελεσματικό. Γιατί το πρώτο που ήθελαν από σένα ήταν οι πληροφορίες, το δεύτερο όμως και σημαντικότερο ήταν να σε σπάσουνε. Γιατί όταν δώσεις πληροφορίες, το κουβαλάς πάνω σου για μια ζωή. Ξέρω πάρα πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που σπάσανε, γιατί δεν γινόταν κι αλλιώς δηλαδή, ο άνθρωπος έχει όρια, σωματικά και ψυχικά. Αν, για παράδειγμα είσαι μάνα και σου φέρνουν τα παιδιά σου απ’ έξω και σου λένε ότι θα τα πάνε στο ορφανοτροφείο δεν χρειάζεται να φας ξύλο για να σπάσεις. Δεν είναι εύκολα πράγματα αυτά. Και η αντοχή του ανθρώπου είναι περιορισμένη. Μιλάμε για πράγματα που αν δεν τα έχεις βιώσει δεν μπορείς ούτε κατά διάνοια να τα φανταστείς…»

 

Και τώρα τι γίνεται; Πώς παλεύει κανείς με τα σημερινά αδιέξοδα; Η Αρσένη χαμογελάει με πικρία. «Το θέμα είναι τώρα τι λες», όπως είπε κι ο Αναγνωστάκης…Σήμερα τα πράγματα δεν είναι καθαρά, γι’ αυτό κι είναι πιο δύσκολα. Όταν τα πράγματα είναι ξεκάθαρα, δεν έχεις διλήμματα, μπαίνεις μέσα χωρίς δεύτερη σκέψη. Τελείωσε, έληξε. Σήμερα ο κόσμος δεν αντέχει πολύ, είναι μπερδεμένος και κάθεται και βλέπει ριάλιτι. Κι είναι πολλά αυτά που δεν μπορεί να ξεκαθαρίσει, κι είναι πολλά αυτά που δεν αντέχει. Αν σήμερα πεις σε κάποιον “σήκω από το σπίτι σου, άφησε το αυτοκίνητο σου, τα παιδιά σου και τράβα” ποιος θα το κάνει; Κι εμείς παλεύαμε για να έχουμε και το σπίτι μας και το αυτοκίνητο μας, δεν ήμασταν ασκητές πάνω σε ένα στύλο που θα αγιάζαμε. Ό, τι κάναμε, το κάναμε για να καλυτερεύσει ο κόσμος και μέσα στην καλυτέρευση είναι και αυτά. Σήμερα η κατανάλωση μας έχει μπουκώσει πια όλους. Η σημερινή κρίση είναι περισσότερο κοινωνική παρά οικονομική. Αυτό είναι το αδύνατο σημείο του σύγχρονου πολιτισμού. Και δεν είμαστε ο μόνος λαός που η νεολαία βρίσκεται σε αδιέξοδο. Έζησα το ’68 να γεννιέται στην Αμερική και μετά να κατεβαίνει στην Ευρώπη και να σαρώνει και να γίνεται αυτή η έκρηξη. Ήταν ποιοτική έκρηξη, όχι οικονομική, μπήκαν ποιοτικά ερωτήματα, σχετικά με την ποιότητα των σπουδών, την ποιότητα της δουλειάς». Το τώρα μοιάζει να την στενοχωρεί και να την πληγώνει περισσότερο κι απ’ την Ταράτσα: «Στεναχωριέμαι για πολλά πράγματα και για πολλές διαψεύσεις. Μου λένε συχνά γιατί δεν βγαίνω να μιλήσω, γιατί δεν λέω στον κόσμο για τα πράγματα που έζησα. Συγγνώμη, αλλά τώρα είναι η δική σας σειρά…» Όμως η Αρσένη στέκεται ακόμα δίπλα στους νέους, με μια αυστηρή τρυφερότητα και με μεγάλη αγάπη: «Αν υπάρχει κάτι που θέλω να κρατήσω στη ζωή μου, είναι αυτή η σχέση η δική μου με τα παιδιά». Θυμάται τα 10 χρόνια που δούλεψε με τη φοιτητική θεατρική ομάδα με ενθουσιασμό. Στην πρώτη τους παράσταση, την «Αυλή των Θαυμάτων», ο ίδιος ο Καμπανέλης έβαλε τα κλάματα! «Εμένα με ενδιέφερε πάντα το ερασιτεχνικό θέατρο. Τον καιρό εκείνο δούλευα στο Εθνικό Θέατρο. Αλλά το περιβάλλον εκεί ήταν πολύ στείρο για μένα».

 

Η πιο πρόσφατη πολιτική κίνηση της Αρσένη ήταν η συνυπογραφή, μαζί με άλλες 223 προσωπικότητες της τέχνης και των γραμμάτων, του κειμένου στήριξής στο νεοσύστατο κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς με πρόεδρο τον ανεξάρτητο βουλευτή κ. Φ. Κουβέλη, χαρακτηρίζοντας τη Δημοκρατική Αριστερά κόμμα «σύγχρονο, ευρωπαϊκό, δημοκρατικό και ανανεωτικό» το οποίο μπορεί να δώσει, με τις ιδέες τις προτάσεις και τους αγώνες του «μια νέα ελπίδα στους Έλληνες και στις Ελληνίδες». Για τη σημερινή Αριστερά πιστεύει ότι βρίσκεται διεθνώς σ’ αδιέξοδο, κι εδώ στην Ελλάδα ακόμα περισσότερο λόγω συγκυριών. «Έχουμε ακόμα να διαχειριστούμε πολύ παλιές αμαρτίες, ότι η Αριστερά διώχτηκε, καταδιώχτηκε, συκοφαντήθηκε, εξοντώθηκε. Όλα αυτά βέβαια είναι αλήθεια αλλά από την άλλη μεριά κι η Αριστερά έχει και πολλές ευθύνες, οι οποίες ακόμα και σήμερα καίνε. Πρέπει να ειπωθούνε αυτά τα πράγματα…»